Σύνοψη: Η τερηδόνα είναι βιοϋμενο-μεσολαβούμενη, σακχαρο-εξαρτώμενη, πολυπαραγοντική και δυναμική νόσος, που μπορεί να εξελίσσεται σιωπηλά για μήνες πριν «πονάει». Η έγκαιρη αναγνώριση πρώιμων συμπτωμάτων (π.χ. λευκές κιμωλώδεις κηλίδες, ευαισθησία σε γλυκά/κρύο) αλλάζει πλήρως την πρόγνωση: συχνά αρκούν μη επεμβατικές παρεμβάσεις (φθόριο, σφραγιστικά, ρητινική διήθηση) αντί για τροχό ή απονεύρωση. Οι παρακάτω οδηγίες στηρίζονται σε διεθνείς κλινικές κατευθυντήριες και συστηματικές ανασκοπήσεις (ADA, ICCMS/CariesCare, WHO, Cochrane).
Τι είναι η τερηδόνα και γιατί μας αφορά
Η τερηδόνα προκαλείται όταν βακτήρια του οδοντικού βιοϋμενίου μεταβολίζουν ελεύθερα σάκχαρα και παράγουν οξέα που απομεταλλώνουν το σμάλτο/οδοντίνη. Η νόσος είναι δυναμική: βλάβες μπορούν να εξελίσσονται, να σταθεροποιούνται ή να αναχαιτίζονται ανάλογα με την ισορροπία μεταξύ κινδύνων (ζάχαρη, μειωμένο σάλιο) και προστατευτικών παραγόντων (φθόριο, επαρκής στοματική υγιεινή). Τα σύγχρονα συστήματα ICDAS/ICCMS και η πρακτική προσέγγιση CariesCare International “4D” (Detect–Assess–Decide–Do) βοηθούν στην πρώιμη διάγνωση, στην εκτίμηση δραστηριότητας της βλάβης και στην επιλογή ελάχιστα επεμβατικών θεραπειών.
Η ζάχαρη αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα: η WHO συστήνει <10% ενέργειας από ελεύθερα σάκχαρα (ιδανικά <5% για πρόσθετο όφελος), στηριζόμενη σε συστηματικές ανασκοπήσεις με δοσοεξαρτώμενη σχέση ζάχαρης–τερηδόνας.
Γιατί τα συμπτώματα «μετράνε
Στα πρώιμα στάδια η τερηδόνα δεν πονά. Όταν εμφανιστεί πόνος, συχνά υποδηλώνει βαθύτερη βλάβη (οδοντίνη/πολφός). Η έγκαιρη αναγνώριση λευκών κιμωλωδών κηλίδων και άλλων σημείων επιτρέπει μη επεμβατική αναστροφή. Αντίθετα, αυθόρμητος νυχτερινός πόνος, πόνος στο δάγκωμα ή οίδημα μπορεί να σημαίνουν συμπτωματική μη αναστρέψιμη πολφίτιδα ή απόστημα και χρειάζονται άμεση φροντίδα σύμφωνα με ορολογία/οδηγίες AAE.
Τα συμπτώματα που δεν πρέπει να αγνοήσετε
1) Λευκές, «κιμωλώδεις» κηλίδες κοντά στα ούλα ή στις αύλακες
- Τι σημαίνουν: Πρώιμη απομετάλλωση σμάλτου (ICDAS 1–2). Οι «ματ/τραχείες» λευκές κηλίδες θεωρούνται ενεργές, οι «γυαλιστερές/σκληρές» συχνά ανενεργές (κριτήρια Nyvad).
- Τι να κάνετε: Ενίσχυση φθορίου (οδοντόπαστα 1.350–1.500 ppm, βερνίκι 5% NaF) και έλεγχος ζάχαρης· πιθανή ρητινική διήθηση (ICON) σε μεσοδόντιες βλάβες.
2) Καφέ/μαύρες κηλίδες ή «σκιά» κάτω από το σμάλτο
- Τι σημαίνουν: Μεταχρωματισμένες ενεργές/ανενεργές βλάβες ή υποκείμενη οδοντινική τερηδόνα (ICDAS 4 – «υποσκιερή» εικόνα).
- Τι να κάνετε: Κλινικός έλεγχος & πιθανές δαγκωματογραφίες για επιβεβαίωση έκτασης.
3) Ευαισθησία σε γλυκά, κρύο ή ζεστό που επιμένει μερικά δευτερόλεπτα
- Τι σημαίνει: Τυπικό σύμπτωμα οδοντινικής έκθεσης/τερηδόνας.
- Τι να κάνετε: Επανεκτίμηση κινδύνου· προσαρμογή φθοριούχου αγωγής και σφράγισμα/μικροεπεμβατικές παρεμβάσεις ανάλογα με το βάθος. Καθημερινό στοματικό διάλυμα NaF 0,05% βοηθά προληπτικά.
4) Πόνος στο δάγκωμα ή στην πίεση
- Τι σημαίνει: Μπορεί να σχετίζεται με τερηδόνα που έχει φτάσει στην οδοντίνη/πολφό ή με ρωγμή – χρειάζεται άμεση διάγνωση.
- Τι να κάνετε: Κλινικός/ακτινογραφικός έλεγχος και τεστ ζωτικότητας. Εφόσον υπάρχει συμπτωματική μη αναστρέψιμη πολφίτιδα ή συμπτωματική απόληξη → ενδοδοντική θεραπεία.
5) Τροφή «σφηνώνει», «σκίζεται» το νήμα ή υπάρχει κακοσμία
- Τι σημαίνει: Συχνή ένδειξη μεσοδόντιας τερηδόνας ή δευτερογενούς γύρω από παλιές αποκαταστάσεις.
- Τι να κάνετε: Εξέταση με απομάκρυνση επικάλυψης, έλεγχος επαφών και δαγκωματογραφίες.
6) Ορατή «τρύπα» ή σπάσιμο άκρων σμάλτου
- Τι σημαίνει: Κοιλότητα (ICDAS 5–6) – συνήθως απαιτείται αποκατάσταση.
- Τι να κάνετε: Επιλογή ελάχιστα επεμβατικής αποκατάστασης ή, αν χρειαστεί, βήματα έμμεσης/άμεσης αποκατάστασης με βάση τις κατευθυντήριες.
7) Ευαισθησία/τερηδόνα στη γραμμή των ούλων (ιδίως σε μεγαλύτερες ηλικίες)
- Τι σημαίνει: Ριζική τερηδόνα σε εκτεθειμένες ρίζες (υφιζήσεις), συχνά με ξηροστομία λόγω πολυφαρμακίας.
- Τι να κάνετε: Εξατομίκευση πρόληψης με υψηλού φθορίου οδοντόπαστες (800–5.000 ppm), τοπικά βερνίκια, και 38% SDF όπου ενδείκνυται.
Ειδικές κλινικές καταστάσεις
- Παιδιά/έφηβοι & ορθοδοντικές συσκευές: Αυξημένος κίνδυνος λευκών κηλίδων. Προληπτικά βερνίκια 5% NaF (22.600 ppm F) ανά 3–6 μήνες και σχολικά/κατ’ οίκον σχήματα NaF 0,05% έχουν τεκμηριωμένη αποτελεσματικότητα.
- Ενήλικες με ξηροστομία (αντικαταθλιπτικά, αντιυπερτασικά, αντιχολινεργικά κ.ά.): Υψηλός κίνδυνος ριζικής τερηδόνας απαιτείται ιατρικό ιστορικό, αντιμετώπιση ξηροστομίας και ισχυρό φθοριούχο σχήμα.
Πότε είναι επείγον
Αναζητήστε άμεσα οδοντιατρική βοήθεια όταν υπάρχει:
- Αυθόρμητος, παλλόμενος νυχτερινός πόνος, που δεν υποχωρεί με αναλγητικά.
- Οίδημα/πύον, πυρετός, δυσκολία κατάποσης/αναπνοής → υποψία οξέος περιακρορριζικού αποστήματος.
- Πόνος στο δάγκωμα με ευαισθησία στην κρούση.
Σημείωση: Τα αντιβιοτικά δεν ενδείκνυνται σε μη επιπλεγμένη πολφίτιδα ή σε εντοπισμένο πόνο χωρίς σημεία διασποράς· χρησιμοποιούνται όταν υπάρχει συστηματική συμμετοχή, σύμφωνα με AAE.
Πώς γίνεται η διάγνωση (ICDAS/ICCMS, ακτινογραφίες, εκτίμηση κινδύνου)
- Κλινική εξέταση με ξήρανση και ταξινόμηση με ICDAS (0–6), σε συνδυασμό με εκτίμηση δραστηριότητας βάσει Nyvad (ματ/τραχεία επιφάνεια, συσσώρευση πλάκας κ.λπ.).
- Ακτινογραφικός έλεγχος: Δαγκωματογραφίες σε νέους ασθενείς όταν δεν είναι ορατές οι μεσοδόντιες επιφάνειες· διαστήματα ανά επανέλεγχο εξατομικευμένα βάσει κινδύνου (3–24 μήνες γενική ανάκληση κατά NICE CG19 υψηλού κινδύνου πιο συχνά).
- Εκτίμηση κινδύνου/προφίλ (συχνότητα ζάχαρης, σάλιο/ξηροστομία, φθόριο, υγιεινή, κοινωνικοί παράγοντες) και απόφαση με το πλαίσιο ICCMS/CariesCare 4D.
Πρόληψη & τι μπορείτε να κάνετε από σήμερα
- Οδοντόπαστα φθορίου 1.350–1.500 ppm 2×/ημέρα, φτύνετε χωρίς ξέπλυμα. Σε υψηλό κίνδυνο, συνταγογραφούμενες800–5.000 ppm μέχρι σταθεροποίησης.
- Στοματικό διάλυμα NaF 0,05% καθημερινά (σε άλλη ώρα από το βούρτσισμα).
- Περιορισμός ελεύθερων σακχάρων: Στόχος <10% ενεργειακής πρόσληψης (ιδανικά <5%). Η συχνότητα πρόσληψης είναι κρίσιμη (λιγότερα «τσιμπολογήματα»).
- Τακτικός επαγγελματικός καθαρισμός & φθοριούχα βερνίκια (5% NaF) ανά 3–6 μήνες σε μέτριο/υψηλό κίνδυνο.
- Σφραγιστικά οπών–σχισμών (sealants) στα μόνιμα γομφία παιδιών/εφήβων υψηλού κινδύνου.
- Ξηροστομία/πολυφαρμακία: αξιολόγηση φαρμάκων, υποκατάστατα σάλιου, στοχευμένο φθόριο υψηλής συγκέντρωσης.
Θεραπείες ανά στάδιο βλάβης
Μη επεμβατικές (αναχαίτιση/αναστροφή)
- Τοπικά φθοριούχα (βερνίκι 5% NaF, gel APF 1,23%) για μη κοιλότητες.
- Υδατικό διάλυμα διφθοριούχου αργύρου (SDF 38%) για αναχαίτιση (ιδίως σε ριζικές ή δυσπρόσιτες βλάβες)· ενημέρωση για μαύρο αποχρωματισμό.
Μικροεπεμβατικές
- Σφραγιστικά σε οπές–σχίσμες για πρόληψη/στοπ εξέλιξης σε αρχόμενες οπτικές βλάβες.
- Ρητινική διήθηση (resin infiltration) για μη κοιλωμένες μεσοδόντιες βλάβες, μειώνει τον κίνδυνο εξέλιξης σε σύγκριση με «αναμονή & βερνίκι».
Ελάχιστα επεμβατικές/Αποκατάσταση
- Επιλογή υλικού και έκτασης αφαίρεσης ιστού σύμφωνα με τις ADA κατευθυντήριες για μέτριες/προχωρημένες κοιλότητες (π.χ. επιλεκτική αφαίρεση τερηδονισμένης οδοντίνης).
Ενδοδοντική θεραπεία
- Όταν υπάρχει μη αναστρέψιμη πολφίτιδα ή νέκρωση με περιακρορριζική νόσο, προτείνεται ενδοδοντική αντιμετώπιση βάσει νεότερων ESE S3 και θέσεων AAE.
Συχνά λάθη & μύθοι
- «Πονά μόνο με γλυκά—θα περάσει»: Η ευαισθησία στα γλυκά είναι κλασικό πρώιμο σημείο οδοντινικής τερηδόνας· η καθυστέρηση οδηγεί σε κοιλότητα/πολφίτιδα.
- «Το στοματικό διάλυμα αρκεί»: Τα φθοριούχα διαλύματα βοηθούν, αλλά δεν υποκαθιστούν το σωστό βούρτσισμα με οδοντόπαστα 1450 ppm.
- «Η χλωρεξιδίνη προλαμβάνει την τερηδόνα»: Η ένδειξη είναι αμφίβολη/ασθενής σε τερηδονική πρόληψη· προτεραιότητα έχουν τα φθοριούχα.
Mini checklist αυτοαξιολόγησης
- Βλέπω λευκές ματ κηλίδες κοντά στα ούλα/ορθοδοντικά;
- Νιώθω ευαισθησία σε γλυκά/κρύο που επιμένει;
- «Σφηνώνει» τροφή ή «σκίζεται» το νήμα μεταξύ συγκεκριμένων δοντιών;
- Υπάρχει ορατή κοιλότητα ή «σκιά» κάτω από το σμάλτο;
- Έχω ξηροστομία (πολυφαρμακία) ή συχνά τσιμπολογήματα με ζάχαρη;
Ναι σε 1–2→ προγραμματίστε έλεγχο. Ναι σε ≥3 ή πόνος/οίδημα→ άμεση επίσκεψη.
Συχνές ερωτήσεις
- Μπορούν οι πρώιμες βλάβες να «γυρίσουν πίσω»;
Ναι. Μη κοιλωμένες ενεργές βλάβες (λευκές ματ κηλίδες) συχνά αναχαιτίζονται/αναστρέφονται με φθόριο και έλεγχο ζάχαρης· σε μεσοδόντιες βλάβες βοηθά η ρητινική διήθηση.
- Χρειάζονται ακτινογραφίες πάντα;
Όχι, αλλά οι δαγκωματογραφίες είναι καίριες για μεσοδόντια τερηδόνα. Τα διαστήματα επανελέγχου καθορίζονται εξατομικευμένα (NICE 3–24 μήνες ανάλογα με τον κίνδυνο).
- Πόσο φθόριο χρειάζομαι;
Συνήθως 350–1.500 ppm 2×/ημέρα. Σε υψηλό κίνδυνο μπορεί να συνταγογραφηθεί 2.800–5.000 ppm προσωρινά, σύμφωνα με το Delivering Better Oral Health 2021/2025 ενημερώσεις.
- Τι είναι το SDF και γιατί μαυρίζει το δόντι;
Το 38% SDF αναχαιτίζει τερηδόνα αλλά μαυρίζει τη βλάβη· το ενημερώνουμε στο πλαίσιο ενημερωμένης συναίνεσης (ADA CPG).
- Τα «σφραγιστικά» είναι μόνο για παιδιά;
Όχι. Έχουν τεκμηριωμένη αποτελεσματικότητα κυρίως σε παιδιά/εφήβους, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν επιλεκτικά και σε ενήλικες υψηλού κινδύνου.
- Τα στοματικά διαλύματα με φθόριο βοηθούν;
Ναι—ιδίως όταν χρησιμοποιούνται τακτικά και εκτός του χρόνου βουρτσίσματος.
- Η χλωρεξιδίνη «σκοτώνει την τερηδόνα»;
Η απόδειξη για πρόληψη τερηδόνας είναι ασθενής/ασαφής δεν αντικαθιστά τα φθοριούχα πρωτόκολλα.
- Πόσο συχνά να ελέγχομαι;
Εξαρτάται από τον κίνδυνο. Η ανάκληση κυμαίνεται 3–24 μήνες (NICE).
Βιβλιογραφία (επιστημονική)
- ADA Council on Scientific Affairs. Evidence‑based clinical practice guideline on nonrestorative treatments for carious lesions. JADA 2018 (chairside guides 2018–2025 updates).
- ADA/ADASRI. Evidence‑based clinical practice guideline on restorative treatments for carious lesions. JADA
- ICCMS™/CariesCare International. CariesCare practice guide “4D”. 2019–2020.
- ICDAS Foundation. ICCMS™ Guide for Practitioners and Educators. 2014.
- WHO. Guideline: Sugars intake for adults and children. 2015.
- Moynihan PJ, Kelly SA. Effect on caries of restricting sugars intake—systematic review to inform WHO guidelines. J Dent Res
- Sheiham A, James WPT. A reappraisal of the quantitative relationship between sugar intake and dental caries. BMC Public Health
- Cochrane. Fluoride toothpastes of different concentrations—dose‑response effect. 2019 update.
- Cochrane. Fluoride mouthrinses for preventing dental caries. 2016 update.
- Cochrane. Pit & fissure sealants for preventing caries in permanent teeth. 2017.
- Cochrane / Recent reviews. Topical silver diamine fluoride (38%) for arrest/prevention of caries (umbrella/systematic). Cochrane Library 2024; BMC Oral Health C
- Nyvad B. Criteria for caries lesion activity & severity (validity/reliability). Caries Res
- NICE CG19. Dental checks: intervals between oral health reviews (last reviewed 2020).
- FGDP/CGDent. Selection Criteria for Dental Radiography (3η έκδ.). 2013–2018.
- JADA. Sealants—prevention/arrest noncavitated occlusal lesions. 2017.
- JADA / RCTs. Resin infiltration μειώνει εξέλιξη μεσοδόντιων βλαβών. 2020.
- Delivering Better Oral Health (DBOH)—UK toolkit 4η έκδ. 2021, ενημερωμένα κεφάλαια 2025 για φθόριο & υψηλής συγκέντρωσης οδοντόπαστες.
- AAE. Diagnostic terminology & επείγουσες καταστάσεις (π.χ. οξύ απόστημα· αντιβιοτικά). 2013–2021.
- ESE S3. Κλινικές κατευθυντήριες για πολφίτιδα/περιακρορριζική νόσο.
- Xerostomia & ριζική τερηδόνα: Barbe A.G. Drugs & Aging 2018; Nature BDJ updates 2021; σύγχρονες ανασκοπήσεις.
